W porównaniu z pierwszym wydaniem sprawozdania na temat praworządności, przyjętym w 2020 r., państwa członkowskie i UE jako całość są znacznie lepiej przygotowane do wykrywania pojawiających się problemów, do zapobiegania im i do ich rozwiązywania. Dzięki temu wzrasta odporność naszych europejskich demokracji i wzajemne zaufanie w UE. Przyczynia się to również do dobrego funkcjonowania jednolitego rynku i ma korzystny wpływ na otoczenie biznesowe, które sprzyja konkurencyjności i zrównoważonemu wzrostowi gospodarczemu.
Od pierwszej publikacji w 2020 r. sprawozdanie stało się prawdziwym motorem pozytywnych reform: W pełni lub częściowo wdrożono dwie trzecie (68 proc.) zaleceń wydanych w 2023 r. W niektórych państwach członkowskich jednak utrzymują się problemy natury systemowej i sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu. Kwestie te zostały poruszone w zaleceniach zawartych w tegorocznym sprawozdaniu. Sprawozdanie nie obejmuje zaleceń dla krajów objętych procesem rozszerzenia, ponieważ takie zalecenia wydawane są wyłącznie w kontekście corocznego pakietu rozszerzeniowego.
Tegoroczne sprawozdanie po raz pierwszy zawiera cztery rozdziały krajowe dotyczące sytuacji w Albanii, Czarnogórze, Macedonii Północnej i Serbii. Włączenie do sprawozdania tych krajów, które są najbardziej zaawansowane w procesie rozszerzenia, wesprze ich wysiłki reformatorskie, pomoże czynić dalsze postępy w procesie akcesyjnym i przygotuje je do dalszych prac na rzecz praworządności po przystąpieniu do UE.
Ponad 7 na 10 mieszkańców UE zgadza się ze stwierdzeniem, że UE odgrywa ważną rolę, pomagając w utrzymaniu praworządności w ich kraju – wynika z opublikowanego dzisiaj specjalnego badania Eurobarometr. Blisko 9 na 10 respondentów uważa za istotne, aby państwa członkowskie szanowały podstawowe wartości UE. Ta wyrażana przez znaczną większość opinia utrzymuje się na stabilnym poziomie od 2019 r. Ponadto w wielu krajach znacznie poprawił się dostęp do informacji o podstawowych wartościach UE: ogółem 51 proc. mieszkańców UE czuje się dobrze poinformowanych na temat podstawowych wartości i praworządności w UE, w porównaniu z 43 proc. w 2019 r.
Sprawozdanie z 2024 r., jak co roku, obejmuje komunikat poświęcony przeglądowi sytuacji w całej UE oraz 27 rozdziałów krajowych dotyczących istotnych zmian, jakie zaszły w każdym państwie członkowskim. Tegoroczne sprawozdanie zawiera także ocenę wdrożenia zaleceń z zeszłego roku oraz opracowane na tej podstawie kolejne konkretne zalecenia dla wszystkich państw członkowskich.
Sprawozdanie obejmuje cztery filary: krajowe systemy wymiaru sprawiedliwości, ramy antykorupcyjne, wolność i pluralizm mediów oraz inne instytucjonalne mechanizmy kontroli i równowagi.
Najważniejsze ustalenia i zalecenia
- Reformy wymiaru sprawiedliwości
Reformy wymiaru sprawiedliwości pozostały jednym z priorytetów politycznych – wiele państw członkowskich podjęło działania w związku z zaleceniami z 2023 r. i wdrożyło reformy uzgodnione w kontekście Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF). Kilka krajów rozpoczęło lub kontynuowało ważne reformy mające wzmocnić niezależność sądownictwa. Są to działania legislacyjne mające na celu zwiększenie niezależności i skuteczności rad sądownictwa, usprawnienie procedur powoływania sędziów, w tym do sądów najwyższych, lub wzmocnienie autonomii prokuratury. Jednocześnie jednak utrzymują się pewne problemy systemowe dotyczące niezależności sądownictwa i odnotowano przypadki pogorszenia sytuacji. Państwa członkowskie wprowadziły również środki mające poprawić skuteczność i jakość wymiaru sprawiedliwości oraz ułatwić dostęp do niego. W niektórych krajach jednak wynagrodzenia sędziów i prokuratorów stanowią barierę, która utrudnia zatrudnianie wykwalifikowanych pracowników wymiaru sprawiedliwości.
W tegorocznym sprawozdaniu zalecono państwom członkowskim zajęcie się takimi wyzwaniami jak: potrzeba zabezpieczeń w procedurach powoływania sędziów, zarówno do sądów niższych instancji, jak i na wysokie stanowiska sędziowskie, autonomia prokuratury lub potrzeba zapewnienia odpowiednich zasobów dla sądownictwa, w tym w zakresie wynagrodzeń.
W krajach objętych procesem rozszerzenia podjęto ważne reformy, w tym na szczeblu konstytucyjnym, aby wzmocnić niezależność sądownictwa i poprawić jakość systemów wymiaru sprawiedliwości. Konieczne są jednak dalsze działania, zwłaszcza w obszarach związanych z funkcjonowaniem organów samorządu sędziowskiego oraz powoływaniem sędziów.
- Ramy antykorupcyjne
Korupcja jest w dalszym ciągu poważnym problemem dla mieszkańców i przedsiębiorstw w UE – wynika ze specjalnego badania Eurobarometr i badania Eurobarometr Flash z 2024 r. na temat postaw obywateli i przedsiębiorstw wobec korupcji w UE.
Według specjalnego badania Eurobarometr Europejczycy wciąż wyrażają obawy w związku z działaniami rządów krajowych wobec korupcji: 65 proc. uważa, że przypadków korupcji na wysokim szczeblu nie ściga się w wystarczającym stopniu, zaś jedynie 30 proc. jest zdania, że rządowe wysiłki w walce z korupcją są skuteczne. Podobnie, tylko 51 proc. przedsiębiorstw z siedzibą w UE sądzi, że przypadki korupcji, jakich dopuszczają się osoby lub firmy, są wykrywane przez właściwe organy lub tym organom zgłaszane. Około trzy czwarte tych przedsiębiorstw uważa, że zbyt bliskie powiązania między światem biznesu a polityki prowadzą do korupcji (79 proc.) oraz że faworytyzm i korupcja podważają konkurencję wśród przedsiębiorstw (74 proc.). W całej UE średnio 68 proc. mieszkańców i 64 proc. przedsiębiorstw mających siedzibę w UE uznaje korupcję za powszechne zjawisko w swoim kraju.
W porównaniu z rokiem ubiegłym w państwach członkowskich poprawił się klimat instytucjonalny sprzyjający walce z korupcją, między innymi dzięki zwiększeniu zasobów organów porządku publicznego, prokuratury i sądownictwa. Potrzebne są jednak dalsze działania w celu wzmocnienia ram zapobiegawczych, takich jak przepisy w zakresie lobbingu, konfliktu interesów i ujawniania informacji majątkowych, a także w celu zagwarantowania skutecznych postępowań przygotowawczych i sądowych w sprawach korupcyjnych. Znajduje to odzwierciedlenie w tegorocznych zaleceniach.
W krajach objętych procesem rozszerzenia wzmocniono ramy prawne i instytucjonalne, ale konieczne jest dalsze usprawnienie postępowań przygotowawczych i sądowych w sprawach dotyczących korupcji.
- Wolność i pluralizm mediów
Od czasu ostatniego sprawozdania na temat praworządności państwa członkowskie podjęły konkretne działania, aby poprawić bezpieczeństwo i warunki pracy dziennikarzy. Przyczyniły się do tego również inicjatywy Komisji, jak np. europejski akt o wolności mediów, który wszedł już w życie, ale będzie w pełni stosowany od sierpnia 2025 r., a także dyrektywa i zalecenie dotyczące strategicznych powództw zmierzających do stłumienia debaty publicznej oraz zalecenie w sprawie bezpieczeństwa dziennikarzy.
Rozszerzono i przedłużono ponadto zadania i kompetencje kilku krajowych organów regulacyjnych ds. mediów, między innymi z uwagi na wejście w życie unijnego aktu o usługach cyfrowych oraz ustanowienie lub rozszerzenie internetowych rejestrów własności.
W niektórych krajach utrzymują się jednak problemy dotyczące niezależnego zarządzania lub stabilności finansowej w mediach publicznych, przejrzystości własności mediów, prawa dostępu do dokumentów publicznych oraz przejrzystego i sprawiedliwego przydziału reklam państwowych. Komisja ponownie wydała kilka zaleceń dotyczących wszystkich wymienionych wyżej kwestii, w tym także bezpieczeństwa dziennikarzy.
Kraje objęte procesem rozszerzenia zmagają się z wyzwaniami, zwłaszcza jeżeli chodzi o przejrzystość własności mediów, niezależność organów regulacyjnych lub mediów publicznych oraz bezpieczeństwo dziennikarzy. Podejmowane są jednak reformy mające zaradzić niektórym z tych problemów.
- Instytucjonalne mechanizmy kontroli i równowagi
Stale poprawia się jakość procesów ustawodawczych i państwa członkowskie angażują zainteresowane strony w te procesy – co odnotowano już w poprzednich sprawozdaniach na temat praworządności. Niektóre kraje podniosły status i zwiększyły zasoby krajowych instytucji praw człowieka, rzeczników praw obywatelskich i innych niezależnych organów. Kontynuowano także inicjatywy mające wzmocnić ramy funkcjonowania i finansowanie społeczeństwa obywatelskiego.
W kilku państwach utrzymują się jednak problemy dotyczące nadmiernego korzystania z procedur przyspieszonych, ogólnej jakości stanowienia prawa oraz konsultacji z zainteresowanymi stronami. Społeczeństwo obywatelskie i obrońcy praw człowieka zmagają się z coraz większymi trudnościami, ograniczeniami prawnymi i atakami, w tym systemowymi barierami w niektórych państwach członkowskich. Tendencja ta, odnotowana już w poprzednim sprawozdaniu, wzbudza obawy.
Aby zaradzić stwierdzonym problemom, Komisja wydała zalecenia dotyczące funkcjonowania procesu legislacyjnego, ustanowienia i działania niezależnych organów oraz sprzyjającego środowiska dla społeczeństwa obywatelskiego.
W krajach objętych procesem rozszerzenia nadal występują trudności z systematycznym podejmowaniem działań następczych w związku z zaleceniami instytucji rzecznika praw obywatelskich i innych niezależnych organów. Obserwuje się też problemy dotyczące jakości stanowienia prawa oraz konsultacji z zainteresowanymi stronami.
Dalsze działania
Komisja zwraca się do Parlamentu Europejskiego i Rady o kontynuowanie debat – zarówno ogólnych, jak i dotyczących poszczególnych krajów – na podstawie obecnego sprawozdania oraz o wykorzystanie zaleceń do dalszego monitorowania konkretnych postępów. Komisja zaprasza również parlamenty narodowe, społeczeństwo obywatelskie oraz inne kluczowe zainteresowane strony i podmioty do dalszego krajowego dialogu na temat praworządności. Powinien on mieć miejsce również na szczeblu europejskim, przy zwiększonym zaangażowaniu obywateli. Komisja wzywa państwa członkowskie do wykorzystania możliwości i podjęcia wyzwań wskazanych w tym sprawozdaniu i jest gotowa wspierać je w dalszym wdrażaniu zaleceń.
Jak zapowiedziała przewodnicząca Ursula von der Leyen w swoich wytycznych politycznych na lata 2024–2029, Komisja w dalszym ciągu usprawniać będzie monitorowanie i sprawozdawczość oraz doskonalić mechanizmy kontroli i równowagi, w szczególności śledząc postępy we wdrażaniu zaleceń. Dla zapewnienia, by sprawozdanie uwzględniało wszystkie kwestie istotne dla całej Europy, zostanie ono uzupełnione o wymiar jednolitego rynku. Obejmie to problemy związane z praworządnością, które dotykają przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich (MŚP), prowadzących działalność transgraniczną.
W odniesieniu do krajów objętych procesem rozszerzenia Komisja podejmie działania następcze w związku ze stwierdzonymi problemami w swoich kolejnych rocznych sprawozdaniach w sprawie rozszerzenia. Kolejne kraje objęte procesem rozszerzenia zostaną włączone do sprawozdania na temat praworządności w miarę, jak będą do tego gotowe.
Kontekst
Praworządność ma kluczowe znaczenie dla wszystkich mieszkańców i przedsiębiorstw w UE, ponieważ jest niezbędna do poszanowania innych wartości. Gwarantuje przestrzeganie podstawowych praw zgodnie z najważniejszymi wartościami demokratycznymi, zapewnia stosowanie prawa UE i wspiera otoczenie biznesowe sprzyjające inwestycjom. Praworządność stanowi podstawowy element tożsamości Unii Europejskiej.
Roczne sprawozdanie na temat praworządności jest efektem ścisłego dialogu z organami krajowymi i zainteresowanymi stronami. Zawarta w nim analiza obejmuje te same zagadnienia we wszystkich państwach członkowskich i czterech krajach objętych procesem rozszerzenia, w oparciu o tę samą obiektywną i przejrzystą metodykę. Ocena jakościowa przeprowadzona przez Komisję koncentruje się na istotnych zmianach, które zaszły od przyjęcia czwartego rocznego sprawozdania na temat praworządności w lipcu 2023 r., proporcjonalnie do rozwoju sytuacji.
Sprawozdanie to stanowi najważniejszy element rocznego cyklu dotyczącego praworządności. Cykl ten ma charakter zapobiegawczy i ma wspierać praworządność oraz zapobiegać występowaniu problemów lub ich eskalacji. Jest on odrębny od innych elementów unijnego zestawu instrumentów na rzecz praworządności i uzupełnia procedury przewidziane w Traktatach umożliwiające UE reagowanie na poważniejsze kwestie związane z praworządnością w państwach członkowskich, lecz ich nie zastępuje. Procedury te obejmują postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego oraz postępowanie dotyczące ochrony podstawowych wartości Unii na podstawie art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej.
Piąte wydanie sprawozdania zawiera konkretne zalecenia dla wszystkich państw członkowskich. Praktykę tę wprowadzono w 2022 r. Analiza zawiera również jakościową ocenę postępów poczynionych przez państwa członkowskie we wdrażaniu zaleceń z 2023 r., z uwzględnieniem ogólnej sytuacji w każdym kraju. W zależności od postępów we wdrażaniu poszczególnych elementów każdego zalecenia Komisja – na zakończenie swojej oceny – przypisuje w każdym przypadku następujące kategorie ułatwiające monitorowanie rozwoju sytuacji: brak postępów, pewne postępy, znaczne postępy i pełne wdrożenie.
Tegoroczne zalecenia sporządzono na podstawie oceny zawartej w rozdziałach dotyczących poszczególnych krajów oraz dialogu z państwami członkowskimi, z pełnym poszanowaniem zasady równego traktowania. Wydając zalecenia, Komisja zwróciła szczególną uwagę na to, by były one odpowiednio ukierunkowane i zakorzenione w standardach europejskich oraz by uwzględniały specyfikę krajowych systemów prawnych. Ponadto zapewniono spójność i synergię z innymi procesami, takimi jak europejski semestr, mechanizm warunkowości budżetowej oraz Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności. W kolejnych edycjach sprawozdania na temat praworządności przeanalizowane zostaną działania następcze podjęte w odpowiedzi na tegoroczne zalecenia. Zalecenia należy odczytywać łącznie z ocenami zawartymi w rozdziałach dotyczących poszczególnych krajów, w których analizuje się konkretne problemy i które mają pomóc państwom członkowskim w podejmowaniu działań w celu ich rozwiązania.
Od 2020 r. dzięki kilku nowym unijnym inicjatywom podniesiono wspólne standardy w obszarach mających bezpośrednie znaczenie dla praworządności. Posłużono się przy tym wynikami monitorowania prowadzonego w kontekście sprawozdania na temat praworządności. Do inicjatyw tych należy akt o wolności mediów oraz pakiet antykorupcyjny zawierający wnioski w sprawie nowych przepisów zwalczających korupcję w UE i mających wzmocnić system sankcji za korupcję w wymiarze zewnętrznym UE.
Zgodnie z zapowiedzią w orędziu o stanie Unii z 2023 r. do sprawozdania na temat praworządności z 2024 r. włączono niektóre kraje objęte procesem rozszerzenia. Zapewni to wsparcie wysiłków reformatorskich tych krajów, aby osiągnęły nieodwracalne postępy w zakresie demokracji i praworządności przed przystąpieniem do UE i zagwarantowały trwałe wysokie standardy po przystąpieniu. Albania, Czarnogóra, Macedonia Północna i Serbia uczestniczą teraz w procedurze prowadzącej do opracowania sprawozdania na temat praworządności, uwzględniając postępy poczynione na drodze do przystąpienia ze szczególnym uwzględnieniem praworządności. Podejście to zostanie w przyszłości rozszerzone na pozostałe kraje objęte procesem rozszerzenia, w zależności od ich postępów.
Dodatkowe informacje
Sprawozdanie na temat praworządności z 2024 r.
Sprawozdanie na temat praworządności z 2024 r. – zalecenia
Sprawozdanie na temat praworządności z 2024 r. – rozdziały dotyczące poszczególnych państw
Sprawozdanie na temat praworządności z 2024 r. – metodyka
Roczny cykl dotyczący praworządności – zestawienie informacji
Unijny zestaw instrumentów na rzecz praworządności – zestawienie informacji
Sprawozdanie na temat praworządności z 2024 r. – pytania i odpowiedzi
Specjalne badanie Eurobarometr 553 – praworządność.
Badanie Eurobarometr 584 dotyczące postaw obywateli wobec korupcji w UE
Badanie Eurobarometr 542 dotyczące postaw przedsiębiorstw wobec korupcji w UE
